Truyện Kiều, tác phẩm vĩ đại của cụ Nguyễn Du, là một kiệt tác văn học với ngôn ngữ tinh tế, tục tưng và đầy ý nghĩa. Được viết trong thời kỳ phát triển mạnh mẽ nhất của văn học Việt Nam vào thế kỷ XVIII, Truyện Kiều đã gắn liền với cuộc sống xã hội và trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa và nghệ thuật trong hàng trăm năm qua.
Tuy nhiên, trong những câu chữ của cụ Nguyễn Du, Truyện Kiều vẫn còn giữ những điều chưa thể lý giải hoàn toàn. Trong 3254 câu thơ lục bát của tác phẩm, việc chính xác từng từ, ý nghĩa của nó đã và đang gây ra nhiều tranh cãi.
Những nghiên cứu về Truyện Kiều trong thời gian qua đã tạo nên một đội ngũ chuyên gia, giáo sư, tiến sĩ trong lĩnh vực văn hóa, văn học nghệ thuật và các nhà thơ, nhà báo đã viết về tác phẩm này. Hơn nữa, Hội Kiều học đã được thành lập và trở thành một tổ chức chuyên về nghiên cứu Truyện Kiều trên toàn quốc.
Nedan Nguyễn Khắc Bảo, Phó Chủ tịch Hội Kiều học, cho biết rằng ông đã sưu tập được 142 bản sao của Truyện Kiều, bao gồm hai bản chữ Hán, 68 bản chữ Nôm và 72 bản chữ Quốc ngữ. Quyển Kiều lâu đời nhất được sưu tập là năm 1866, trong khi quyển mới nhất là năm 2022.
Trong Hội Kiều học, một vấn đề thú vị liên quan đến câu 20 trong Truyện Kiều đã gây ra nhiều tranh luận: “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”.
Theo ông Bảo, trong phần lớn 142 bản sao Truyện Kiều mà ông sưu tập được, câu 20 đều được chép là “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”. Tuy nhiên, có một số ít đã chép “nét ngài” thành “nét người”, nhưng số lượng này không đáng kể.
Bài viết này của tôi chỉ mang tính chất cá nhân và tôi muốn chia sẻ quan điểm của một thành viên sáng lập trong Hội Kiều học về ý nghĩa của câu 20 “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”.
Ý đầu tiên của tôi liên quan đến “khuôn trăng đầy đặn”. “Khuôn trăng” có thể hiểu là một hình dạng đẹp, nhưng có tính cố định, có thể là hình tròn hoặc các hình dạng khác. “Khuôn trăng” đầy đặn là hình dạng tròn, tượng trưng cho những hình ảnh đẹp như chị Hằng, Ả Hằng, Hằng Nga, Thỏ Ngọc. “Khuôn trăng” cũng có thể ám chỉ sự tròn trịa của trăng vào ngày 15-16 âm lịch. Việc sử dụng cụm từ này mang ý nghĩa vừa thực vừa ảo, hữu hình và vô hình. Điều này cũng phù hợp với quan niệm xưa rằng con gái tuổi 15-16 là tuổi “cập kê”, tuổi lớn đã trang điểm bằng cách búi tóc, cài trâm. Tuổi “cập kê” cũng là tuổi lấy chồng. Ý tứ này cũng thể hiện sự phù hợp về vẻ đẹp của Thúy Vân ngoài đời.
Ý thứ hai của tôi là “nét ngài nở nang”. “Nét” có thể là hình dạng mà mỗi người có cảm nhận riêng, như “nét bút”, “nét sông”, hoặc các hình ảnh như “nét nguyệt”, “nét xuân sơn”, “nét thu”, “nét liễu”, “nét buồn”. Trong cách sử dụng ngôn ngữ, từ “nét” đã kết hợp giữa thực và ảo. “Nét ngài” là hình dạng thực, trong khi “nở nang” là hình ảnh vừa thực vừa ảo.
Nếu ghép với nhau thành “Nét ngài nở nang”, thì “nét” là ảo và “ngài” là thực. “Nở nang” là hình ảnh vừa thực vừa ảo.
“Nét ngài” có thể hiểu là hình dạng lông râu của con bướm tằm sau khi hóa thân từ con nhộng tằm. Con bướm tằm cái có cánh bay, và đã có hai cái râu dài, cong như lá liễu ở đầu bướm. Chữ “nga” trong chữ Nôm có nghĩa là “con ngài”. Cũng có thể sử dụng một chữ “nga” cho hai chữ “nga my”, có nghĩa là mày ngài. Hai cái râu của con bướm ngài cái dài và cong, và được sử dụng để miễn nhiễm lông mày của người phụ nữ xinh đẹp, như trong câu thơ “Mày con ngài” của Kinh Thi “Tàm Thủ Nga My” hay thơ của Bạch Cư Dị “Bất tích kim mãi nga my”. Dẫu vậy, người đẹp có thể được gọi là “nga my”, như trong câu thơ: “Lại càng dại dáng nga my, Trăm năm danh tiết xứng tùy sao đang” (Truyện Từ Thức Đ.C.V.H).
Từ “nở nang” ám chỉ sự phát triển nhanh của “con nhộng” tằm thành con “bướm tằm” khi chưa có tác động của thiên nhiên hoặc con người. Trong thời điểm này, ta có thể thấy rõ hai cái râu cong và dài xuất hiện ở đầu con bướm. Tuy nhiên, “nở nang” chỉ tồn tại trong một khoảng thời gian ngắn giữa thực và ảo, hay hữu hình và vô hình.
“Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang” của cụ Nguyễn Du đã tạo ra một bức tranh thú vị, tinh tế và cũng đầy mê hoặc. Tác giả đã khéo léo trộn lẫn thực và ảo, hữu hình và vô hình trong từng cung bậc cảm xúc của đọc giả. Thơ của Nguyễn Du mang đậm nét đa chiều và đa cảm.
Trong không gian đa chiều và đa cảm đó, mỗi người sẽ cảm nhận những hình ảnh và không gian khác nhau khi đọc Truyện Kiều ở câu 20 “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”././
DƯƠNG MẠNH NGHĨA
