Đế Thích Thiên, hay còn được gọi là Ngọc Hoàng Thượng Đế, là Thiên chủ của Cung trời Tam Thập Tam Thiên, còn được biết đến với tên gọi Đao Lợi Thiên. Vị này nằm ở tầng trời thứ hai trong Dục Giới, với thứ tự từ dưới lên là: Trời Tứ Vương, Trời Đao Lợi, Trời Dạ Ma, Trời Đâu Suất, Trời Hóa Lạc và Trời Tha Hóa Tự Tại.
Đế Thích Thiên, cùng như Chư thiên trời Đao Lợi, cao một dặm, áo nặng sáu thù, và thọ 1000 tuổi. Một ngày đêm ở đây tương đương với 100 năm cõi người.
Là Thiên chủ, Đế Thích Thiên thống lãnh toàn bộ thiên chúng cõi trời Đao Lợi và cõi Tứ Thiên Vương. Vị này có quyền năng và nắm giữ quyền sinh sát đối với nhân gian. Tuy nhiên, Đế Thích Thiên không phải là ông Vua cờ Đế thích trong chuyện cổ dân gian mà chúng ta thường nghe.
Vậy Vua Trời Đế Thích Thiên là ai? Vua trời Đế Thích được tôn xưng là Ngọc Hoàng Thượng Đế trong nho gia, Ngọc Đế hoặc Ngọc Hoàng Đại Thiên Tôn trong đạo gia, Tam thập tam Thiên vương, hoặc Đế Thích, hoặc Thích Đề Hoàn Nhân trong kinh Phật.
Vua trời Đế Thích Thích Thích chính là vị Thượng đế, có quyền uy thống nhiếp bốn vị Đại thiên vương. Đối với người nhân gian, Ngọc Hoàng Thượng Đế được coi là vô cùng kinh khủng. Tuy vậy, nếu xét theo Tam Giới, vị trí của Đế Thích vẫn còn rất thấp, bởi vì trên Đế Thích còn có vô số cõi Chư Thiên khác, có quyền năng và phước báu hơn gấp trăm vạn lần.
Đế Thích Thiên đánh giá việc thiện ác thế gian rất công bằng và chính xác. Các vị Đế Thích, Thiên vương cùng nhau trên Thiện pháp đường, và có chư thiên cùng theo hầu chung quanh cung kính. Đế Thích ngồi trên tòa sư tử giữa Thiện pháp đường và có 16 vị Thiên vương bên trái và bên phải. Các vị thiên vương và chư thiên đều ngồi theo trật tự ở các vị trí khác nhau. Bốn vị thiên vương chia nhau ngồi ở bốn cửa. Bấy giờ bốn vị thiên vương sẽ mang việc thiện ác của người thế gian tấu trình lên Đế Thích. Nếu nghe biết thế gian có nhiều người thọ trì Ngũ giới, Bát giới; đối đãi tốt với cha mẹ, sa môn, sư trưởng; và thực hành các bổn pháp, tu phước… Đế Thích sẽ rất hoan hỷ, biết rằng như vậy sẽ có nhiều người sinh ra các cõi trời, trong khi ít người sẽ rơi vào cảnh giới a-tu-la. Nếu không được như vậy, Đế Thích đương nhiên sẽ buồn rầu không vui. Vì thế, mỗi tháng vài ngày lục trai, thập trai, các vị thiên thần tướng sẽ tuần du trong chốn nhân gian, xem xét và theo dõi các việc thiện ác của người đời.
Nguyên tắc này cho thấy Đế Thích Thiên không giáng trần xuống thế gian. Trong mắt nhìn của chư thiên, cõi thế gian này vô cùng ô uế và xa hoa; dẫu cách xa hàng trăm dặm cũng bốc mùi hôi thối đối với chư thiên, rất khó để lại gần. Những vị thiên sát việc thiện ác chốn nhân gian chỉ riêng là những bậc quỷ thần nhiều phúc đức mà thôi. Tuy nhiên, việc thưởng điều lành và phạt điều ác vẫn được tiến hành chính xác. Việc này vẫn áp dụng cho các cõi trời Dạ Ma, Đâu suất trở lên. Chư thiên đều rất tôn quý và không lưu tâm đến những việc của thế tục.
Mặc dù Đế Thích Thiên có quyền năng và quyền uy tuyệt đối nhưng vẫn còn trong vòng sanh tử luân hồi. Kinh Đại Bát Niết cho biết: “Tuy được sinh làm Phạm thiên, cho đến sinh vào các cõi trời Phi Tưởng Phi Phi Tưởng xứ. Nhưng đến lúc mạng chung vẫn có thể đọa vào ba đường dữ(Địa ngục, ngạ quỷ, súc sinh).”
Đế Thích Thiên đã thoát khỏi kiếp làm Lừa. Xưa kia có vị Thiên Đế, khi năm đức tốt mất dần, không còn sức khỏe nữa. Vị ấy biết thọ mạng của mình sắp hết, và sau khi chết sẽ nhập vào thai của một con lừa ở nhà một người thợ làm đồ gốm. Vì vậy, vị ấy rơi vào trạng thái buồn bã. Đế Thích đã suy nghĩ và nhận ra rằng trong Ba cõi chỉ có đức Phật là bậc duy nhất có thể cứu thoát mọi khổ ách cho chúng sinh. Với tâm linh như vậy, Ngài tìm đến đức Phật, cúi đầu quỳ lạy sát đất và tìm đến lòng Chánh pháp và thánh chúng Tăng già. Trong lúc quỳ lạy mà chưa đứng dậy, Ngài đã mất mạng, thần thức lập tức nhập vào thai con lừa. Lúc đó, con lừa đã làm hỏng một số đồ gốm chưa nung và bị chủ nhân đánh mất thai. Đế Thích đã rời khỏi thai lừa và quay trở lại thân cũ, trở thành Đế Thích như trước. Đức Phật đã dạy rằng: “Lành thay, ông có thể ngay trong lúc sắp chết biết quy y nương về Tam bảo.” Sau đó, Đế Thích đã tu đạo hoàn thành đạo đức cao cả.
Đế Thích Thiên cũng đã thoát khỏi việc nhập vào thai của một con Lợn. Trên trời Đao Lợi có một vị trời thọ mạng sắp hết và năm tướng sẽ sớm xuất hiện. Vị ấy tự biết rằng sau khi chết sẽ nhập vào thai của một con heo nái đang bị ghẻ lở ở nước Câu di na khát. Vị trời này rơi vào trạng thái khủng hoảng và không biết phải làm gì để thoát khỏi khổ đau. Một vị trời khác đã nói: “Hiện nay đức Phật đang ở đây và mẹ thuyết pháp, tại sao ngài không cầu Phật cứu độ?” Vị trời sắp chết lập tức tìm đến đức Phật, cúi đầu sát đất và chân thành lễ bái. Đức Phật đã truyền thọ Tam quy cho vị ấy. Vị trời này đã theo lời Phật dạy và thực hiện những điều đó trong 7 ngày. Kết quả là thọ mạng cõi trời đã hết, và mạng chung của vị trời này đã được tái sanh làm một trưởng giả ở nước Duy da ly.
Người đời thường cho rằng chư thiên là những vị cao quý nhất. Tuy nhiên, với đức Phật, chư thiên chỉ là những chúng sinh phàm tục, chưa thoát khỏi sự sanh tử luân hồi. Vì vậy, mỗi khi đức Như Lai thuyết pháp, có vô số Thiên vương và Đế Thích đến lễ bái và nhận sự chỉ bảo về những ý nghĩa và nhiệm mầu. Kinh Hiền Ngu Nhân Duyên nói: “Đế Thích đứng hầu bên trái, Phạm vương đứng hầu bên phải đức Phật.” Kinh Phổ Diệu nói: “Phạm thiên đứng hầu bên phải, Đế Thích đứng hầu bên trái đức Phật.” Kinh Tạo Tượng nói: “Phạm thiên cầm lọng trắng đứng hầu bên phải, Đế Thích cầm phất trần màu trắng đứng hầu bên trái đức Phật.”
Như vậy, Đế Thích Thiên là vị Thiên vương đáng kính bởi những công hạnh cao quý, thiện lành và tốt đẹp. Với nhiều công đức và việc lành trong kiếp trước, Đế Thích đã trở thành vua trời Đạo Lợi và có vai trò hộ trì chánh pháp.
